خاك سرمه خیز اصفهان ، ۱۳
اصفهان، مقدمه ایران شناسی
لذت سفر: اصفهان نماد اصفهان متعلق به پیشا تاریخ است و نشان میدهد که ما ملت ریشه داری هستیم. این نماد نه در زمینه تاریخ تعریف می شود، نه در زمینه دین و نه در زمینه علم؛ یعنی نه به تاریخ، نه به دین و نه به علم نیازی ندارد؛ درحالی که آقایان فکر می کنند باید مورد تأیید علم یا دین و یا تاریخ قرار بگیرد!
فهمیدن این مساله کار ساده ای نیست و باید بدانند این یک نماد برآمده از اسطوره است. ما نمی توانیم با تاریخ، با علم و با مذهب به سراغ یک امر اسطوره ای برویم و یک امر اسطوره ای الزاماً بی منطق نیست، ولی منطق خودش را دارد. تاریخ، منطق خودش را دارد و علم نیز منطق خودش را دارد. منطقِ علم را نباید به اسطوره وارد نماییم و منطق دین را هم نباید به اسطوره وارد نماییم. وقتی کسی درباره ی اسطوره صحبت می کند شنونده ی او باید قبول کند که اسطوره متعلق به دوران کودکیِ انسان است، دومین نکته این است که هر ملتی برای خودش نمادی دارد که هرکدام دلیلهای خودشان را دارند اما با دلیلهای اسطوره ای و نه علمی یا دینی و یا تاریخی.
او تأکیدمی کند: بگذارید یکم آذر روز اصفهان بماند، روزی که نمادش همان تصویر اسطوره ای نقش بسته بر سردر بازار قیصریه است.
جمله های بالا حاصل قسمتی از گفت وگوی مان با دکتر مهدی کیوان است که با تاریخ و در تاریخ زیسته است و اعتقاد دارد که اصفهان هویتی دارد که این هویت از تاریخ گرفته می شود و کسی که اصفهان را بشناسد ایران را خواهد شناخت.
او می گوید: تاریخ سرگذشت حرکت انسان است و اگر تاریخ نباشد حرکت تعطیل می باشد. تاریخ، حرکت اندیشه انسان به طرف آزادی است؛ اما چند صدسال است که ما تاریخ نداریم چون ورق نخورده است. سپس تاکید می کند که: اهتمام کنید تاریخ خودرا بشناسید، فکر کردن را بیاموزید، فکر کردنِ همراه با مطالعه را بیاموزید...
با دکتر مهدی کیوان، اصفهان شناس و تاریخ پژوه به گفت و گو نشستیم.
سؤال اول را با این مساله شروع کنم که چه شد به تاریخ علاقمند شدید؟
مدت هاست که آدم ها به رشته ای که می روند علاقه ندارند و هستند افراد بسیاری که شغل هایشان به خاطر پول انتخاب می کنند، اما آن زمان که من تاریخ را انتخاب کردم هنوز هم آدم ها به علاقه خودشان توجه می کردند و تاریخ علاقه من بود و نسل ما نسل سوم روشنفکران اصفهان به شمار می رفت. آن موقع ما هنوز حق انتخاب داشتیم و هنوز علاقه یکی از عوامل پذیرفتن شغل آینده بود و حتی اگر پزشک می شدیم به این خاطر بود که می دیدم پزشک یک بیمار را شفا داده است. منِ معلم تاریخ هم در سیکل اول دوره دبیرستان معلمی داشتم به نام «حسن وفایی» که معلم تاریخ ما و شخصیت برجسته ای بود، در دوره دوم دبیرستان معلمی به نام «جم نژاد»، در دوره کارشناسی استادی به نام «سید فخرالدین شادمان»، در دوره فوق لیسانس «دکتر عباس زریاب خویی» و «نصرالله فلسفی» همگی سبب شدند که من همیشه به تاریخ علاقه داشته باشم.
و رشته تاریخ را به علت همین علاقه انتخاب کردید؟
بله و البته به این علت که من تحت تأثیر و نیازی که فکر می کردم جامعه ی ما به دانستن تاریخ خودش دارد به رشته تاریخ وارد شدم. به جهت اینکه آن زمان بااینکه جوان بودم ولی تشخیص می دادم که مردم ما تاریخ خودرا نمی دانند و تاریخ چیزی است که باید آنرا کشف و بررسی کرد درحالی که تاریخی که در کتاب ها نوشته شده را فاتحان جهان می نویسند، اما تاریخ این نیست. شاید ممکنست جنبه بزرگنمایی داشته باشد و بگویند کیوان می گوید در سن ۱۲ سالگی به این پی برد که ما باید تاریخ خودمان را بدانیم! اما واقعاً شاید چنین بوده است و من فکر می کردم ما تاریخ خودرا نمی دانیم و این تاریخ، تاریخ نیست. تاریخ، قصه نیست. تاریخ، فهم است، شعور است و هرکسی می تواند تاریخ را بفهمد و من به علاقه ام رسیدم. اگر ما در جاده تاریخ خودمان قرار داشتیم به این روز نیفتاده بودیم. من اهتمام می کنم ساده حرف بزنم اما حرف جدی را نمی شود ساده تر از این گفت مگر این که نگفت.
اینکه شما از نسل سوم روشنفکران هستید منظورتان هم مسلک بودن با اعضای حلقه اصفهان است؟
بله تعدادی دورهم جمع شدند و مجله جُنگ اصفهان را راه اندازی کردند که حدود ۱۷ شماره منتشر گردید. اشخاصی مانند ابوالحسن نجفی، محمد حقوقی، هوشنگ گلشیری، احمد گلشیری، جلیل دوستخواه، احمد میرعلایی، محمود نیکبخت، احمد اخوت، محمد کلباسی، فریدون مختاریان و چند نفر دیگر مثل حسام الدین نبوی نژاد که البته او بعد آمد و بدین سان جنگ را راه انداختند. جنگ اصفهان نخستین مجله ای بود که غیر از مسائل ایران، مسائل اروپایی را نیز مطرح می کرد و به مباحث داستان نویسی، سینما، تئاتر می پرداخت. پیش از جنگ اصفهان، روزنامه «مُکرم» در اصفهان منتشر می شد، علی امینی هم روزنامه «سپاهان» را منتشر می کرد و مجله «فرهنگ» هم وجود داشت و عبدالهادی حائری کتاب تاریخ فرهنگ را برمبنای مجله فرهنگ نوشت. این روزنامه ها خیلی خوب بودند و در دوره ای که نه رادیو و نه تلویزیون بود نقش مهمی در شروع جریان نسل سوم روشنفکران ایفا کردند.
خانواده شما جزو نسل اول و دوم روشنفکران نبودند؟
قبل از نسل سوم روشنفکران، دو دوره منورالفکر داریم که منورالفکرهای اول مانند «سید جمال الدین واعظ» ملقب به «صدرالواعظین» یا «صدرالمحققین» که متجدد یعنی تجددخواه بودند و حاصل کار آنها مشروطیت بود. بعد در زمان رضاشاه طبقه دیگری شکل گرفتند که به آنها روشنفکر می گفتند، البته منورالفکر ترجمه معادلی برای واژه فرنگیِ آنست ولی کلمه روشنفکر در زمان رضاشاه از واژه فرنگی «انتلکتوئل» پیدا می شود که نمایندگی آنها بچه هایی بودند که برای نخستین بار دانشگاه دیدند ازجمله مرحوم جلال الدین همایی، میرزاده عشقی، محمدتقی بهار، سید حسین تقی زاده، محمدحسین جمال زاده، فرخی یزدی، محمدعلی فروغی و دیگران بودند که عمویم سید مجتبی کیوان جزو نسل دوم روشنفکران بود.
شما اسطوره شناسی را هم در دانشگاه اصفهان تدریس کردید. مهم ترین اسطوره های اصفهان از دیدگاه شما کدم اند؟
من اسطوره شناس نیستم اما تنها کسی هستم که آن زمان در دانشگاه اصفهان تدریس اسطوره شناسی داشتم اما امروز اسطوره شناسی را قبول ندارند و می گویند بیهوده است! درحالی که در قرآن هم اسطوره وجود دارد؛ شکل گیری اصفهان هم با اسطوره آمیخته است یعنی ساختن آن توسط اسکندر یا جمشید. در خودِ کلمه اصفهان نیز اسطوره وجود دارد به این صورت که وقتی حضرت سلیمان از آسمان عبور می کرد به وزیر خود گفت «آصف، هان» نام وزیر جناب سلیمان «آصف» و «هان» یعنی ببین. در نام قدیم اصفهان یعنی «جی» یا «کی» یا «گی» نیز اسطوره نهفته است. روی کوه صفه نیز جایگاه اساطیر است، کاوه آهنگر یک شخصیت اسطوره ای اهل اصفهان است و گفته می شود که گنج فریدون در اصفهان است، اصفهان با شخصیت اسطوره ای گودرز هم ارتباط دارد. بناهای تاریخی اصفهان هم به آن وجه اسطوره ای داده مانند پل های اسطوره ای آن، حتی در علوم و هنرهای اصفهان نیز جنبه اسطوره ای وجود دارد، در مورد زاینده رود یا زنده رود و زرینه رود نیز وجه اسطوره شناسی وجود دارد. خیلی از مباحث اساطیری اصفهان در کتاب «محاسن اصفهان» نوشته «حسین مافرخی» یا در کتاب «اخبار اصفهان» نوشته «حافظ ابونُعَیم» اشاره شده اند؛ اما مهم ترین آنها نماد اصفهان است که روز اصفهان بر طبق این اسطوره تعیین شده و درباب این نماد یکم آذر یا یکم ماه قوس نامیده شد.
از علت نامیدن یکم آذرماه به عنوان روز اصفهان صحبت کنید.
اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۴ پس از اعلام فراخوانی که عنوانش «هم اندیشی برای نام گذاری روز نکوداشت اصفهان» بود خیلی از بزرگان تاریخ و ادب اصفهان در منزل زنده یاد استاد محمد مهریار که فرد سرشناسی بود، تاریخ و ادبیات تدریس می کرد و اصفهان شناس بزرگی بود حضور پیدا کردند و یکم آذر را به عنوان روز اصفهان تصویب کردند که مورد تأیید شورای شهر نیز قرار گرفت. در آن جلسه البته من حضور نداشتم اما افرادی مانند دکتر سیروس شفقی، محمدرحیم اخوت، شاهین سپنتا، حشمت الله انتخابی، عبدالحسین ساسان، محمدباقر کتابی، جمشید مظاهری، احمد تویسرکانی و عده ای دیگر حضور داشتند و نتیجه این شد که زایچه شهر اصفهان در ماه آذر انجام شده است. نماد آن همان است که در دوران صفویه در دو طرف بالای سردر بازار قیصریه بصورت کاشی کاری ایجادشده است که تصویر فرد در حال تیرانداختن با سر انسان و بدن شیر و دم اژدها نشان میدهد. درحقیقت بازار قیصریه بازار خاورمیانه بود و روزانه ۲۰ ملیت برای تجارت از آن رفت وآمد می کردند و این نماد هم آنجا نصب بود که البته آن زمان نماد اصفهان نبود ولی خوشبختانه سالم باقی ماند و به عنوان نماد اصفهان پذیرفته شد.
و این نماد، ریشه اسطوره ای دارد؟
بله من اسطوره را می فهمم. اسطوره یک مرحله کودکی انسان است نه انسان کودک. کما این که ممکنست امروز برخی از کشورها هنوز دوران کودکی خودرا طی می کنند و برخی از این مرحله گذشته اند و وارد مرحله تاریخی و بعد وارد مرحله دین شدند و اروپا الآن در مرحله علم قرار دارد و از این مرحله نیز درحال عبور است.
اما نماد اصفهان متعلق به پیشا تاریخ است و مهمست که تمدن یا فرهنگی چنین نمادی داشته است و معلوم می کند که ما ملت ریشه داری هستیم. این نماد نه در زمینه تاریخ تعریف می شود، نه در زمینه دین و نه در زمینه علم؛ یعنی این نماد نه به تاریخ، نه به دین و نه به علم نیازی ندارد. درحالی که آقایان فکر می کنند باید مورد تأیید علم یا دین یا تاریخ قرار بگیرد! فهمیدن این مساله کار ساده ای نیست و باید بدانند این یک نماد برآمده از اسطوره است. اسطوره ممکنست به نظر خرافه باشد که اگر هم باشد مگر همه زندگانی ما علمی است؟! مقدار زیادی از زندگی ما برمبنای خرافه است و خرافه باورمان است بطورمثال می گوییم اگر کسی بدی کرد بدی می بیند، این یک خرافه است اما من آنرا قبول دارم. پس در درجه اول ما نمی توانیم با تاریخ، با علم و با مذهب به سراغ یک امر اسطوره ای برویم و یک امر اسطوره ای الزاماً بی منطق نیست ولی منطق خودش را دارد. تاریخ منطق خودش را دارد و علم نیز منطق خودش را دارد. منطقِ علم را نباید به اسطوره وارد نماییم و منطق دین را هم نباید به اسطوره وارد نماییم. وقتی کسی درباره ی اسطوره صحبت می کند شنونده ی او باید قبول کند که اسطوره متعلق به دوران کودکی انسان است، هرچند که هنوز هم انسان، کودک است یعنی تا وقتی که جنگ هست، عدالت نیست و آزادی نیست انسان همچنان کودک است. دومین نکته این است که هر ملتی برای خودش نمادی دارد که هرکدام دلیلهای خودشان را دارند اما با دلیلهای اسطوره ای و نه علمی یا دینی و یا تاریخی.
از ریشه شناسی این نماد اصفهان بگویید.
این نماد تصویر فرد تیراندازی را با سر انسان و تنه شیر و دم اژدها نشان میدهد که هریک مفاهیم خودش را دارد و البته شاهین سپنتا در این خصوص کتابی را در مرحله چاپ دارد و به خوبی توضیح داده است؛ اما شیر از تاریخ ایران باستان گرفته شده و در تاریخ ایران موجودی مقدس و علامت استواری و استواری است. سر انسانی که روی بدن شیر قرار دارد یک انسان اسطوره ای است یعنی انسانی است که از شیر نیرو می گیرد ولی انسان است. دم آن تصویر اژدها یعنی علامت شر است و این فرد درحال از بین بردن شر است یعنی نشان دهنده جنگ بین نیکی و بدی است. ما نمی دانیم که این انسان، مرد است یا زن و اساساً در دوران موردنظر ما هنوز پرتره سازی ازنظر اسلام حرام بوده است، ولی ازنظر من این چهره با این کلاه، یادگار زمان تیموریان است و احتمال می دهم که چهره این نماد توسط نقاشان اروپایی ترسیم شده است چونکه بااینکه تیموریان تخریب کردند و کشتند ولی از چین و بوسیله جاده ابریشم یک مقدار فرهنگ جدید به فرهنگ ایرانی وارد کردند. پشتوانه حرف من در این خصوص نیز شهود تاریخی من در ۶۰ سال است که تاریخ را حفظ نکرده ام بلکه تاریخ را می فهمم.
و به دلیل انتخاب ماه قوس اشاره کنید.
سالی که باران بیشتری بیاید آبسالی نام دارد و بیشترین باران اصفهان متعلق به قوس است که در تابستان رودخانه و تمام مادی ها و نهرهای اطراف اصفهان پر آب می شد و تمام خانه ها در کنار این مادی ها قرار داشت یعنی تمام مردم اصفهان به صورتی با رودخانه ارتباط دارند و بنابراین زایچه اصفهان در قوس است. متأسفانه مدتی قبل برخی مسئولان این مساله را مطرح نمودند این نماد و قوس جنبه خرافی دارد و روز اصفهان را ۲۵ آبان نامیدند و تصویب هم کرده اند! من به این افراد می گویم لااقل از دو نفر بپرسید تا برای شما توضیح دهند! خون شهدا برای ما عزیز و مورداحترام است آن هم شهید راه وطن و همه روزها متعلق به شهدا است ولی روز اصفهان یعنی یکم ماه آذر برآمده از دوره اساطیری و دوره تاریخی است و تعدادی آدم متفکر این روز را برای روز اصفهان برگزیده اند. چرا با هیچ فرد مطلعی برای چنین تصمیم هایی مشورت نمی کنید و نمی پرسید؟! این آدم ها گویا افراد باخبر را تهوع کرده اند و ما را قبول ندارند! اقلاً بگذارید روز اصفهان در یکم آذر بماند!
استاد، به ابتدای شروع زندگی شما برگردیم، چه تاریخی متولد شدید؟
هشتم تیر ۱۳۱۹
کدام محله اصفهان؟
خیابان فعلی «طالقانی» در قدیم خیابان «شاه» نام داشت و پیش از آن هم نامش خیابان «خوش» بود. خیابان خوش نخستین خیابان بین دروازه دولت و چهارسو بود که خیابان قشنگی بود و درختکاری داشت و بالای سر همه دکان هایش کاشی کاری بود که سه تا از این دکان ها هنوز باقی است. یک کوچه داشت به نام کوچه «نارون درویش ها» که مربوط به زمان صفویه بود و نامش در کتاب شاردن هم آمده است، به این کوچه، «نارون» یا کوچه «حاج زرگرباشی» نیز می گویند. محله پدری ما محله زرگرباشی بود و نام فامیل ما هم در ابتدا «زرگرباشی» بود. پدربزرگ ما حاج زرگرباشی، زرگرباشی ظل السلطان و رییس صنف زرگر بود که الآن حسینیه زرگرباشی هم مشهور است و مردم به آن اعتقاد عجیبی دارند! اما عموی من «سید مجتبی کیوان» دیوان شعری دارد که می توان اصفهان را در دیوان او پیدا کرد، تخلص شعری عمویم «کیوان» بود و بنابراین فامیل ما از «زرگرباشی» به «کیوان» رسید. ما یکی از کهن ترین خانواده های اصفهان هستیم که به فرهنگ نوین وارد شدیم یعنی نسل ما از شغل کاسبی و پول و طلا خارج شدند و سرمایه ما کتاب شد، بطوریکه نسل پس از عموی من همگی تحصیل کرده اند ازجمله برادرهای من که از سرمایه های ملی بودند.
پدرتان چه شغلی داشت؟
پدرم «سید ابوالفضل کیوان» ابتدا زرگر بود ولی بعد جزو ۱۰۰ نفر اولی بود که تصدیق ماشین گرفت و در خوزستان کامیون دار بود و حدودا از نخستین راننده هایی بود که به خوزستان رفت. درحقیقت آن زمان خوزستان تنها استان دارای پول بود چون نفت داشت اما بقیه استانهای ایران حول کشاورزی می گشت و پول نبود بلکه دادوستد تهاتری وجود داشت نه برمبنای پول. این در حالی بود که در خوزستان به خاطر نفت حقوق پرداخت می شد یعنی حضور شهرنشینی به مفهوم مدرن در خوزستان به وجود آمد و بااینکه اصفهان در زمان رضاشاه به منچستر ایران تبدیل شد ولی فقط خوزستان است که یکی دو شهر به مفهوم مدرن کلمه مثل خرمشهر و خصوصاً آبادان را دارد یعنی کلمه شهروند در این شهرهای خوزستان شکل گرفت، درحالی که نگاه در سایر شهرها نگاه روستایی وجود داشت و هنوز هم چنین است؛ نگاه روستایی بد نیست ولی به درد امروز نمی خورد و متعلق به دوره ای است که تولید، کشاورزی بوده است.
گفتید که برادرهای شما هم تحصیل کرده بودند. از نام و شغل برادران و خواهرانتان بگویید.
ما ۵ برادر بودیم و ۲ خواهر. برادر اولم خدابیامرز «صدرالدین» قاضی بزرگی بود، «مجدالدین» مترجم توانایی است و کتاب «در سایه شاه؛ ظل السلطان و اصفهان در دوره قاجاریه» را ترجمه کرده است. سومی من هستم، برادر چهارمم خدابیامرز «رضا» یکی از ۵ مهندس بزرگ زمان خودش بشمار می رفت. خدابیامرز «حسین» هم دکتر داروساز و سرهنگ شهربانی بود.
۲ خواهر داشتم یکی فرزند اول بود و «بدرالسادات» نام داشت و سال ۱۳۱۸ تصدیق ششم را با رتبه اول دریافت کرد و خواهر دومم «نورالسادات» که فرزند آخر بود و در ۹ سالگی گرفتار مننژیت شد و شنوایی خودرا از دست داد و اخیراً فوت کرد و مرگ او من را زمین زد و کمرم را شکست.
خون ما متعلق به پدرمان و تربیت ما متعلق به مادرمان است؛ باوجوداینکه پدرمان بی سواد بود و ما تحصیل کرده اما ازنظر صفا و صداقت و صمیمیت و نگاه به هستی مانند پدرمان هستیم و من در این خصوص ۲۰ درصد با پدرم فرق دارم. مادرم «صدیقه مدنی» نیز فوق العاده بود و مولوی و حافظ را حدوداً می شناخت.
کدام مدارس تحصیل کردید؟
معمولاً آدم های متمول به عنوان کار عام المنفعه یا صالحات باقیات بناهایی مثل کاروانسرا یا مسجد یا حمام می ساختند و بعدها هم عده ای مدرسه ساختند و حتی ظل السلطان مدرسه را در اصفهان راه انداخت. نخستین مدرسه ملی که در اصفهان ساخته مدرسه «قدسیه» بود، سپس مدرسه «فرهنگ» و بعد هم مدرسه «عَلیه» ساخته شد. من ابتدا در مدرسه «عَلیه» درس خواندم و بعد به دبستان «شمس» در چهارباغ رفتم که در کنار مدرسه چهارباغ قرار داشت و بهترین دبستان بود و چقدر دوران خوشی بود آن روزها... بعد به مدرسه «صحت» رفتم که روبه روی شاهزاده ابراهیم بود، سپس برای سیکل اول یعنی کلاس هفتم تا نهم به دبیرستان «عَلیه» رفتم و بعد به دبیرستان «هراتی» که در سال دوم تأسیسش بود و از این دبیرستان دیپلم ادبی گرفتم.
مدارسی که اسم بردید اروپایی ها در ساختن آنها نقش داشتند. درسته؟
موضوع این است که ما خودمان تأسیسات مدرن امروزی را در اصفهان نیاوردیم مثل دبیرستان «ادب» که آنرا انگلیسی ها ساختند یعنی بله آنها را اروپایی ها برای ما آوردند، همانطور که نخستین بیمارستان اصفهان که حالا «عیسی بن مریم» نام دارد را انگلیسی ها ساختند، نخستین دبیرستان اصفهان نیز «ادب» نام داشت که انگلیسی ها ساختند. آنها نقش مهمی در شکل گیری چنین ساختاری در اصفهان داشتند. غرب زدگی یا فرنگی مآبی از همان موقع در ایران آغاز شد که «عباس امانت» در کتاب خود با نام «سودای فرنگ» به این مساله اشاره دارد و این که امروز نیز هر نوجوان درحالی که هنوز ۱۰ ساله نشده می گوید که می خواهد به اروپا برود آن موقع هم چنین میلی وجود داشت ولی می رفتند که برگردند و منشأ خدمت در کشورشان باشند ولی امروز می روند که در ایران نباشند. کما این که من وقتی می خواستم از انگلیس به ایران و به اصفهان برگردم استادم به من گفت «کجا برمی گردی مهدی؟ اینجا نان و آب داری ولی آنجا پدر شما روشنفکرها را درمی آورند.» اما من گفتم که برای ایران زنده هستم و مگر می توانم بدون ایران زیست کنم. از همین رو به ایران برگشتم و جز آزار چیز دیگری ندیدم.
دوران دانشگاه را کجا گذراندید؟
در سال ۱۳۳۸ به دانشسرای عالی تهران وارد شدم که آن موقع تاریخ و جغرافی و علوم اجتماعی با هم بود و یک سال پس از ما جدا شدند یعنی تاریخ جدا، جغرافی جدا و علوم اجتماعی شد و بعد هم تاریخ دارای رشته های جداگانه ای شد، درحالی که تاریخ بدون جغرافی و جامعه شناسی مدلول ندارد و یک شیر بی یال و دم و اشکم است. سال ۴۱ درسم در دوره لیسانس در رشته تاریخ و جغرافی به اتمام رسید و بااینکه شاگرد دوم دانشسرای عالی بودم به بندرعباس رفتم. آن زمان کسی اسم بندرعباس را می شنید بدنش می لرزید چون محل تبعیدگاه بود ولی من چون آن موقع نوعی تفکر چپ داشتم فکر می کردم باید آنجا خدمت کنم و نخستین لیسانسیه بودم که در رشته تاریخ به بندرعباس وارد شدم و ۳ سال در آنجا به عنوان دبیر تاریخ کار کردم. بعد فوق لیسانس تاریخ ایران در دانشگاه تهران قبول شدم و تقاضای انتقال دادم و به اصفهان آمدم و سال ۵۱ از دانشگاه اصفهان فوق لیسانس گرفتم که پایان نامه ام «جراید و مطبوعات اصفهان از شروع تا سال ۱۳۴۰» بود و بعد بلافاصله در دبیرستان های اصفهان و ابتدا در دبیرستان کازرونی و سپس ادب و بعد هم دبیرستان هراتی تدریس کردم، تا این که سال ۵۳ گروه تاریخ دانشگاه اصفهان به معلم نیاز داشت و من امتحان دادم و قبول شدم و از وزارت آموزش و پرورش به وزارت علوم منتقل شدم و سال ۵۴ با استفاده از بورس تحصیلی برای ادامه تحصیل به انگلستان رفتم و در سال ۵۹ در بخش صفوی شناسی دانشگاه دورهام انگلستان دکترا گرفتم که رساله ام «زندگی صنفی پیشه وران درعصر صفویه» نام داشت. سال ۵۹-۶۰ برای ادامه کار به دانشگاه اصفهان برگشتم و تدریس تاریخ و اسطوره و هنر های ایران زمین را در گروه تاریخ دانشگاه اصفهان به عهده داشتم و تا سال ۷۴ آنجا بودم تا این که در سال ۷۴- ۷۵ با اتهامات واهی من را بازنشستاندند که درحقیقت اخراج بود اما نامش را بازنشستگی گذاشتند و خوشبختانه تنها اتهامی که نزدند بهتان اقتصادی بود. درنتیجه من به دانشگاه آزاد محلات، شهرضا، نجف آباد و خوراسگان رفتم و سال ۸۱ به دیوان عدالت اداری شکایت کردم که دانشگاه اصفهان من را بازنشسته کرده اند بپرسید چرا؟ رأی دادگاه دیوان عدالت اداری به نفع من صادر شد و به دانشگاه اصفهان بازگشتم ولی نه در گروه تاریخ بلکه در گروه علوم اجتماعی، تا این که سال ۸۴ رسماً بازنشسته شدم. در تمام این مدت مقاله های مختلفی در دایره المعارف بزرگ اسلامی، دایره المعارف فرهنگ و همین طور مجله های نگاه نو، تجربه، ره آورد مهر و بسیاری دیگر نوشته ام که تمرکز بیشتر آنها روی اصفهان بوده است.
شما عاشق معلمی هستید و البته که هرکسی نمی تواند معلم شود. از دیدگاه شما معلم باید چه خاصیت هایی داشته باشد؟
برای من بهترین تریبون برای انتقال فهم تاریخ، معلمی بود و علت این که من ناتوانم ولی هنوز عاشق معلمی هستم تاریخ بوده است. من از انگلیس برگشتم بااینکه همه چیز در آنجا برای من فراهم بود اما عاشق ایران بودم و هنوز هم هستم و وقتی پایم را در فرودگاه گذاشتم فکر کردم که به تاریخ ایران واردشده ام.
معلمی باید در جنس انسان باشد، معلم باید سواد داشته باشد، باید عشق به کشور داشته باشد و حتما وطن پرست باشد. پس از این ها باید به سواد داشتن و به صبوری علاقه داشته باشد. همه این ها که جمع شد «خود راه بگویدت که چون باید رفت.» وقتی آدم مِهر شاگرد را دید کم کم عاشق معلمی می شود، ولی یک طرفه نیست و شما باید معلمی کنید تا شاگرد دوستتان داشته باشد و وقتی شاگرد تو را دوست داشت معلم هم عاشق شاگرد خواهد شد. معلم باید وطن پرست باشد و نه برای شاگرد بلکه برای خوشبختیِ ایران کار کند. به لفظ نمی توان گفت عاشق معلمی هستید بلکه باید کار کرد و زخمت کشید آن وقت شاگرد به تو احترام می گذارد و کم کم معلمی را دوست خواهی داشت و این دوست داشتن مایه ای می شود برای عاشقِ معلمی شدن.
تاریخ از نظر شما چه تعریفی دارد؟
تاریخ سرگذشت حرکت انسان است و اگر تاریخ نباشد حرکت تعطیل می باشد. چه موقع تاریخ داریم؟ وقتی حرکت داشته باشیم؛ اما چند صدسال است که ما تاریخ نداریم چون ورق نخورده است. تاریخ، حرکت انسان است، حرکت اندیشه انسان به طرف آزادی؛ یعنی برای انسان شدن باید از انسان طبیعی عبور کرد و تاریخی که ما می گوییم تاریخ تحول است و این تحول، مبانی دارد. خیلی ها تاریخ را به مفهوم وقایع نگاری درس می دهند اما من وقایع نگار نیستم. درحقیقت نخستین کسی هستم که گفت اصفهان باید شناخته شود، اصفهان با نام سمبلی از ایران شناخته می شود چون تنها شهر فلات مرکزی ما است که کنار زاینده رود واقع است و حدودا زاینده رود به ما اطمینان می داد که بتوانیم کشاورزی نماییم یعنی تنها رودی است که حدودا در تمام سال جاری بود و بنابراین است که ماه قوس را برای زایچه اصفهان انتخاب کردند. بنابراین آن کسی که اصفهان را شناخت ایران را می شناسد، اما این مسئله به این معنا نیست که اصفهان مرکز پایتخت جهان اسلام است. البته اصفهان در نوع خود بی نظیر است و از روزگار آل بویه هر موقع ایران نام آور شده اصفهان پایتخت آن بوده است یعنی در زمان آل بویه، سلجوقیان و صفویه. و بااینکه بعدها به ویژه از دوره قاجاریه اصفهان کم کم از رونق می افتد ولی همچنان نقش فرهنگی سیاسی خودرا حفظ نموده و هنوز نقش حساسی دارد. اصفهان هویتی دارد که این هویت از تاریخ گرفته می شود.
علت فاصله گرفتن ایران از گذشته اش را چه می دانید؟
پاسخ به این پرسش به ساعت ها کلاس دانشگاه نیاز دارد اما خیلی کوتاه بگوییم که ما مورد تهاجمات مختلفی قرار گرفتیم که سبب شد استبداد سیاسی در تاریخ ما بومی شود و همه چیز در خدمت استبداد قرار بگیرد. من در این خصوص مقاله ای نوشته و آورده ام که تاریخ ما متأسفانه تاریخ توهم است و از آن طرف، تاریخ بردگی است. ما آزاداندیشی نداریم و همه اش بدنبال بردگی فکری هستیم. بسیاری مسائل در این خصوص معلول هستند و نه علت. استبداد سیاسی آنست که ایران بر سر چهارراه جهان ایستاده و مدام موردتهاجم بیگانه از ترک و عرب و مغول و اروپا قرارگرفته است و ما یک فرهنگ التقاطی داریم و فرهنگ التقاطی اصالتی ندارد. ما مردم ایران هر چیزی آمده را گرفته و ایرانیزه اش کرده ایم درحالی که ژاپنی ها در دستگاه اروپا شاگردی کردند، ولی ما به غرب فحش دادیم حتی شاه می گفت این چشم آبی ها از ما چه می خواهند.
به جوانان و علاقه مندان فرهنگ و هنر و تاریخ که مخاطب صحبت های شما هستند حرف خاصی دارید؟
سعی کنید تاریخ خودرا بشناسید، اهتمام کنید فکر کردن را بیاموزید، از شایعه پراکنی جلوگیری کنید، اهتمام کنید که خودتان باشید. بنده ی تلویزیون بیگانه یا باگانه نباشید چون همه شان آدم را از فکر کردن بازمی دارند؛ اما من به خودم حق نمی دهم به نسل جوان سخنی بگویم چون ما نشان دادیم که نسل ما نسل شایسته ای نبود به ویژه روشنفکرانِ ما، چه آن هایی که چپ بودند و چه آن هایی که راست بودند و جز حماقت چیزی به بچه های خود تحویل ندادیم؛ اما امیدوار هستم که نسل جوان فکر کند فقط همین. من به فکر همراه با مطالعه سفارش می کنم، اما ما دیگر نه کتاب داریم و نه آدم و نه فرصتی برای فکر کردن. به قول کانت ما باید دوران صغارت فکر کردن را پشت سر بگذاریم و بزرگ شویم. ما کودکان ریش و سبیل داری هستیم و نمی دانیم که فکر کردن چیست و فکر کردن را با حساب کردن قاتی کرده ایم.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب