احیای آسیابانی سنتی در آسیاب آبی دینه سر ساری
اهالی روستای « دینه سر » ساری ۲۸ سال بعد از تعطیلی آخرین آسیاب آبی محل زندگی شان، با تلاش فرزند آسیابان قدیمی روستا، پنج سال است گندم های خویش را زیر سنگ قدیمی آسیاب که با انرژی جریان آب می چرخد به آرد تبدیل می کنند؛ آسیابی که تنها بازمانده «اَرسیو»ها یا آسیاب های آبی مازندران است.
به گزارش لذت سفر به نقل از خبرگزاری ایرنا، تأمین آرد به روش سنتی و در آسیاب های قدیمی سال هاست که منسوخ شده و کمتر دیده می شود که کسی برای آرد کردن گندم، جو یا برنج، کیسه ای در دست بگیرد و سراغ آسیابان برود. وجود انواع و اقسام آرد باکیفیت های مختلف در بازار نیاز موجود به آرد را تأمین کرده و مهم تر اینکه اصلا احتیاج به آرد برای تهیه نان و سایر محصولات دیگر مانند گذشته نیست. امروز جز برای پخت کیک و شیرینی در خانه ها، کمتر پیش می آید کسی برای تهیه نان در منزل آرد نیاز داشته باشد.
اما در روستای دینه سر از توابع بخش دودانگه شهرستان ساری از پنج سال پیش شرایط تا حدودی فرق کرده است. چرخ آسیاب آبی قدیمی این روستا از سال ۱۳۹۵ با تلاش رضا برزگر برای احیای شغل و آسیاب آبی پدرش به گردش در آمده و حالا چند سال است که سنگ بالایی آسیاب با انرژی آبی که از شیرن رود انشعاب گرفته روی سنگ زیرین می چرخد و به سبک قدما گندم و جو و برنج اهالی را آرد می کند.
دینه سر در فاصله حدودا ۷۰ کیلومتری ساری قرار دارد ؛ روستایی کوچک و کم جمعیت که با وجود کوهستانی بودن، به علت وجود آب و زمینهای مسطح شالیزاری، علاوه بر کشت گندم و جو، کشت برنج هم در آن رواج دارد. به قول اهالی سال ها پیش پنج آسیاب آبی یا به قول مازندرانی ها «اَرسیو» در این روستا وجود داشت که آخرین آنها همین آسیاب آبی فعال امروز است ؛ آسیابی که سال ۱۳۴۸ ساخته شد و تا سال ۱۳۶۷ هم فعال بود، اما با تأمین نیاز آرد و برپا شدن نانوایی مانند سایر آسیاب های آبی مازندران که در سرتاسر این استان زمانی فعال بودند تعطیل شدند.
سرزمین اَرسیوها
پیشینه فعالیت آسیاب های آبی در مازندران به قول پژوهشگران دور و دراز است. دکتر علی رمضانی پاجی پژوهشگر فرهنگ عامه و مورخ اهل همین منطقه به خبرنگار ایرنا می گوید: با عنایت به کشت انواع غلات در مازندران و سبک زندگی مردم این استان، میتوان گفت هر جا که جریان آب وجود داشت و احتیاج به آرد احساس می شد، آسیاب آبی هم می ساختند.
وی می افزاید: گاهی در هر روستا مانند همین روستای دینه سر بر مبنای نیاز موجود چند آسیاب برپا می شد. اهالی روستاهایی هم که جریان آب وجود نداشت و نمی شد از یک رود انشعاب گرفت، در یکی از روستاهای همسایه آسیاب برپا می کردند.
این پژوهشگر فرهنگ و تاریخ مازندران اظهار می کند: از شرق تا غرب مازندران میتوان بقایای آسیاب های آبی را یافت. در روستای آسیابسر بهشهر که به علت تعداد آسیاب های آبی به این نام شناخته و ثبت شده است، بقایای آسیاب های آبی هنوز وجود دارد. در مناطق مرکزی و غربی استان هم میتوان بقایای این آسیاب ها را دید. یک آسیاب آبی قدیمی سالم هم در شهرستان نور وجود دارد که مورد استفاده دائمی نیست، اما تنها آسیاب آبی فعالی که حالا در مازندران وجود دارد همین آسیاب آبی روستای دینه سر است.
جرقه های احیای آسیاب
ایده احیای آسیاب آبی روستای دینه سر زمانی به ذهن رضا برزگر رسید که حدود پنج سال پیش یکی از پژوهشگران از او درباره شیوه کار اَرسیو یا همان آسیاب آبی پرسید. برزگر در هنگام تشریح فعالیت آسیاب برای این پژوهشگر تصمیم گرفت شکل واقعی کار آسیاب آبی را با استفاده از ابزاری که از آسیاب پدرش به جا مانده بود برای او توضیح دهد و بعد از آن تصمیم گرفت آسیاب را به صورت کامل در همان نقطه ای که پدرش حدود ۲۰ سال فعال نگه داشته بود، برپا کند.
پیگیر احیای نهر منشعب از شیرین رود شد و با فروختن مینی بوسی که روی آن کار می کرد، هزینه های ایجاد بند انحرافی و ساخت اتاقک آسیاب را تأمین کرد. چیزی نگذشت که اهالی از تحویل دادن گندم و جو و برنج به او برای تهیه آرد استقبال کردند و بعد از مدتی هم آسیاب آبی قدیمی او از روستاها و حتی شهرهای اطراف هم مشتری پیدا کرد.
استقبال مردم از آسیاب سنتی
برزگر در گفتگو با خبرنگار ایرنا می گوید: خوشبختانه نه فقط مردم روستای خودمان، بلکه افرادی از مناطق دیگر هم استقبال کرده اند تا گندم بفرستند و به روش سنتی گندم شان به آرد تبدیل گردد. از ساری و تهران هم مشتری داشتم که گندم فرستادند و در همین آسیاب به آنها آرد تحویل دادم.
این آسیابان مازندرانی اعتقاد دارد که آرد به دست آمده از این روش به علت سبوس گیری نشدن کامل ترین نوع آردی است که مصرف کننده می تواند در اختیار داشته باشد و بنابراین گروهی از افراد طی چند سال گذشته از تهیه آرد در این آسیاب آبی قدیمی استقبال کردند.
او حتی در روش محاسبه حق آسیابانی هم شیوه پدرش و قدیمی ها را در پیش گرفته و به ازای هر ۶ کیلو گندم که آسیاب می شود، یک کاسه گندم را بعنوان حق آسیابانی برمی دارد. به قول برزگر در این کاسه حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ گرم گندم جا می شود.
اجزای اَرسیو
گندمی که مشتری به آسیابان تحویل می دهد در محفظه ای چوبی که بالای سنگ آسیاب قرار دارد و آنرا «نوکا» می نامند ریخته می شود. داخل نوکا را با نقاطی درجه بندی کرده اند که میزان گندم موجود را نشان داده است و به ازای هر خطی که گندم در آن پر می شود مقدار مشخصی گندم بعنوان حق آسیابانی برداشته می شود.
گندم موجود در «نوکا» وارد یک ناودانی چوبی به نام «شِرشِری» می شود. این ناودان به وسیله اهرمی که به قطعه چوبی به نام «تک تکی» وصل شده و با چرخیدن سنگ روی آسیاب اهرم را تکان می دهد، سبب تکان خوردن «شرشری» می شود و گندم ذره ذره وارد حفره سنگ آسیاب می شود. شیب ناودان چوبی یا همان شرشری را هم با یک نخ که به «نوکا» متصل شده میتوان برای کم و زیاد کردن مقدار ورود گندم به حفره سنگ آسیاب تنظیم کرد.
سنگ روی آسیاب با میله ای به نام «چَل» که به پره های در راه جریان آبِ زیر اتاقک متصل است و با یک قطعه فلزی به نام «توره» به این سنگ وصل می شود، به گردش در می آید و گندمی که در حفره سنگ آسیا می ریزد، به واسطه همان قطعه فلزی به بین سنگ های متحرک و ثابت آسیاب هدایت می شود.
یک قطعه چوبی به نام «چار» هم وجود دارد که با آن میتوان فاصله بین سنگ بالایی و سنگ زیرین آسیاب را کم و زیاد کرد تا مقدار نرمی آرد مورد احتیاج به اندازه دلخواه باشد. آردی که از بین دو سنگ خارج می شود در محفظه ای به نام «آردِنو» قرار می گیرد و با بیلچه ای چوبی که «فیِه» نام دارد آسیابان آرد را وارد کیسه می کند.
جذابیت آسیاب آبی برای گردشگران
این فرایند جذاب و سنتی حالا نه فقط برای تهیه آرد، بلکه برای تماشای بخشی از زندگی گذشتگان هم مورد توجه خیلی از افراد قرار گرفته است. برزگر به دنبال ثبت ملی آسیاب آبی دینه سر است و پرونده ثبت ملی را هم تشکیل داد. او اعتقاد دارد که در سایر نقاط مازندران هم این توانایی وجود دارد که آسیاب های آبی یا همان «اَرسیو»ها باردیگر فعال شوند؛ هم برای تولید آرد به روش سنتی و هم برای جذب توریست از یک ظرفیت بومی در مازندران. تجربه ای که خودش انجام داده و در تلاش است که این تجربه را گسترش دهد.
آسیابان اهل روستای دینه سر می گوید: با معرفی شدن این آسیاب آبی در فضای مجازی، گردشگران گوناگونی به روستای ما آمدند. حتی توریست خارجی هم داشتیم. خانمی از انگلیس آمده بود و از نزدیک فعالیت این آسیاب آبی را دید. برای بسیاری از امروزی ها این فضا متفاوت و جذاب است. من هم در تلاش هستم با ایجاد فضایی مناسب از این ظرفیت برای روستا استفاده کنم.
او برای بازدید از آسیاب پنج هزار تومان بعنوان ورودی تعیین کرده و می خواهد در کنار این آسیاب یک «آب دَنگ» یا به قول مازندرانی ها «اودَنگ» هم ایجاد نماید. «آب دنگ» هم نوعی آسیاب قدیمی در مازندران است که با استفاده از قدرت جریان آب و برعکس چرخیدن پره ها کار می کند. در «آب دنگ» خبری از چرخیدن سنگ آسیاب نیست و گندم، برنج یا جو با ضربه های اهرم که به آن «دَنگ» گفته می گفتند به آرد تبدیل می شدند. در مناطقی که جریان آب وجود نداشت دستگاهی به نام «پادَنگ» وجود داشت که با نیروی انسان و فشار آوردن با پا مانند الاکلنگ عمل می کرد و روی غلات ضربه می زد تا به آرد تبدیل شوند.
برزگر علاوه بر برنامه ریزی جهت راه اندازی «آب دنگ» می خواهد یک تنور محلی هم در محوطه آسیاب ایجاد نماید تا با آرد استخراج شده از این آسیاب آبی برای گردشگران نان محلی پخت شود و آنها را با چرخه ای کاملا بومی از تهیه نان در مازندران آشنا کند.
بهره وری در مصرف آب
نکته مهمی که در راه فعالیت آسیاب های آبی وجود دارد، بهره وری از آب و استفاده درست و منطقی از جریان آن است. آبی که با منشعب شدن از رود به محوطه آسیاب آبی وارد می شود و پره های زیر سنگ آسیاب را به گردش در می آورد در نهایت بدون کمترین آلودگی به مسیر رود برمی گردد و برای کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد ؛ فرآیندی که هوش گذشتگان در مدیریت آب و بهره گیری درست و چندگانه از آنرا نشان داده است.
برزگر درباره روند انشعاب گیری از رود و هدایت آب به محوطه آسیاب آبی می گوید: آب از چند صد متر بالاتر به سمت نهری که برای تهیه آب آسیاب بوجود آمده هدایت می شود و به بالای آسیاب می رسد. یک مسیر انحرافی دیگر هم از نهر به سمت زیر اتاقک آسیاب بوجود آمده که با تخته ای به نام «کَل زَنون» باز و بسته می شود. برای کنترل سرعت چرخش سنگ آسیاب هم در کانال بین نهر تا زیر اتاقک آسیاب، یک انشعاب دیگر برای خروجی بخشی از آب بوجود آمده که در صورت ضرورت با باز کردن آن از شدت جریان آب و سرعت چرخ کاسته شود.
آسیاب آبی دینه سر نمونه ای از بهره گیری مناسب از ظرفیت های بومی فرهنگ زندگی مردم مازندران است که هم از نظر تولید محصول مورد توجه جامعه پیرامونی قرار گرفته و هم به جاذبه گردشگری تبدیل گشته است ؛ ظرفیتی که فقط یک نمونه از ظرفیت های به جا مانده سبک زندگی مردم روستاهای مازندران است و می تواند در راه توسعه گردشگری جوامع بومی این استان هم به حفظ و احیای داشته های بومی منجر شود و هم بدون تخریب محیط زیست و بافت روستایی به افزایش جذب توریست در این مناطق کمک نماید.
منبع: لذت سفر
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب